Ảnh: Phạm Thành Long

Sinh năm 1944 trong một gia đình người Thái ở vùng Mường Tấc (Phù Yên, Sơn La) nổi tiếng -  một trong bốn Mường lớn ở Tây Bắc Việt Nam, anh thanh niên trẻ Hoàng Lương đã lên đường nhập ngũ trở thành chiến sĩ Trung đoàn 335 (Quân Khu Tây Bắc) tham gia cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước và để lại một phần cơ thể ở chiến trường Bắc Lào. Đến năm 1971, người chiến sĩ ưu tú Hoàng Lương trúng tuyển vào học ngành Sử ở Khoa Lịch sử của Trường Đại học Tổng hợp nổi tiếng đương thời. Đam mê văn hóa Thái và văn hóa của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam, anh sinh viên Hoàng Lương đã chọn học chuyên ngành Dân tộc học để rồi cống hiến cả cuộc đời cho sự nghiệp nghiên cứu, giảng dạy về văn hóa Thái và văn hóa các tộc người ở Việt Nam.

Trong suốt 40 năm công tác ở Bộ môn Dân tộc họcthuộc Khoa Lịch sử trước đây và Bộ môn Nhân học hôm nay, PGS.TS. NGUT Hoàng Lương đặc biệt quan tâm đến ba lĩnh vực then chốt tạo nên tên tuổi HOÀNG LƯƠNG trong giới chuyên môn và công chúng. Hướng thứ nhất là văn hóa các tộc người thuộc ngữ hệ Hán - Tạng và những tri thức khoa học của ông về dân tộc La Chí đã trở thành cầu nối đưa ông sang Mỹ chia sẻ và trao đổi với nhiều nhà khoa học Mỹ.

Hướng thứ hai là nghiên cứu về văn hóa của các tộc người thuộc ngữ hệ Thái. PGS.TS.NGUT Hoàng Lương đã đóng vai trò trụ cột, dẫn dắt một hướng nghiên cứu, là một trong những trụ cột sáng lập Chương trình Nghiên cứu Thái (Thai Studies), đã tham gia tổ chức thành công 6 hội nghị quốc gia về nghiên cứu Thái Việt Nam. Một vấn đề quan trọng mà PGS.TS. NGUTHoàng Lương muốn trả lời và đã trả lời rất hay là về lịch sử hình thành và phát triển của tộc người Thái ở Việt Nam. Đặt văn hóa Thái trong mối quan hệ tương tác với văn hóa của các tộc người trong khu vực như nhóm ngôn ngữ Môn-Khơme và Việt-Mường, PGS.TS.NGUT Hoàng Lương tìm cách chứng minh TÍNH BẢN ĐỊA của một bộ phận người Thái ở Việt Nam từ cả góc độ chủ thể (một người Thái đích thực) và khách thể (một nhà khoa học dân tộc học đầy tài năng).   

Hướng thứ ba là lễ hội của các tộc người thiểu số ở Việt Nam. Với hướng nghiên cứu này, PGS.TS.NGUT Hoàng Lương đặc biệt đam mê các lễ nghi nông nghiệp, nhất là các nghi lễ cầu mùa, trong đó ông đào sâu vào các nghi lễ phồn thực - những tín ngưỡng quan trọng nhất trong hoạt động nông nghiệp truyền thống. Chính vì lẽ đó, đồng nghiệp và bạn bè vẫn thường mệnh danh ông là NHÀ PHỒN THỰC HỌC.

Các kết quả nghiên cứu của ông đã được trình bày ở nhiều hội thảo khoa học trong và ngoài nước, được kết tinh thành gần 130 bài viết trên các tạp chí chuyên ngành và sách chuyên khảo dân tộc học có giá trị cho các thế hệ học trò như:

• Hoa văn Thái. Nxb Văn hoá Dân tộc (1988)
• Lễ hội truyền thống và tín ngưỡng dân gian của các dân tộc Việt Nam (các tỉnh phía Bắc). Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội (2002)
• Luật tục với việc bảo tồn và phát huy di sản văn hoá truyền thống một số dân tộc ở Tây Bắc Việt Nam. Nxb Văn hoá Dân tộc (2004)
• Văn hoá các dân tộc vùng Tây Bắc Việt Nam. Trường Đại học Văn hoá Hà Nội (2005)

Đối với PGS.TS.NGUT Hoàng Lương, kết quả nghiên cứu luôn được gắn với đào tạo và phục vụ đào tạo. Trên nền tảng tri thức khoa học về người Thái, văn hóa Thái và văn hóa các dân tộc thiểu số, PGS.TS.NGUTHoàng Lương đã hướng dẫn thành công hàng trăm sinh viên, HVCH và NCS chuyên ngành Dân tộc học/Nhân học và các chuyên ngành liên quan khác. Trong số các môn học ông đã dạy ở bậc đại học và sau đại học có nhiều môn ông đã theo đuổi cả cuộc đời, ví dụ như:

• Dân tộc học đại cương
• Các dân tộc thuộc nhóm ngữ hệ Tạng - Miến
• Lễ hội truyền thống các dân tộc thiểu số ở Việt Nam
• Luật tục các dân tộc ở Việt Nam
• Ngôn ngữ tộc người ở Việt Nam và Đông Nam Á         

Ngoài ra, PGS.TS. NGUT Hoàng Lương còn là người có nhiều đóng góp thiết thực vào việc truyền bá chữ Thái cổ cho các nhà khoa học trẻ và sinh viên nhiều ngành khoa học xã hội và nhân văn muốn tìm hiểu về văn tự và văn hóa Thái.         

Trong các bài giảng, PGS.TS.NGUT Hoàng Lương không chỉ truyền thụ tri thức thông qua chất giọng truyền cảm, cuốn hút người nghe, mà ông còn luôn khơi dậy nhiệt huyết và niềm đam mê khoa học ở người học. Chính bởi vậy, ông là một nhà giáo có nhiều sinh viên, được nhiều sinh viên biết, yêu mến và muốn học ông. Trong đó có nhiều người nhờ có ông dẫn dắt mà đã giành được những thành công trong sự nhiệp chuyên môn.

Quá trình xây dựng ngành Nhân học ở 10 trang web cá cược bóng đá hàng đầu thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội nói riêng và ở Việt Nam nói chung cũng in đậm dấu ấn của ông. Với một niềm đam mê, đầy nhiệt huyết, khi là chủ nhiệm Bộ môn Dân tộc học (1997-2002), ông đã khơi nguồn cho việc xây dựng ngành Nhân học. Trên nền tảng đó, các đồng nghiệp của ông đã tiếp nối để rồi Bộ môn Nhân học ra đời và sau đó ông tiếp tục làm chủ nhiệm Bộ môn Nhân học (2007-2009)ở Trường Đại học Khoa học Xã hội. Hiện nay, Bộ môn Nhân học trực thuộc Trường đã có nhiều sinh viên, HVCH và NCS theo học, đặc biệt ngày càng thu hút nhiều sinh viên, HVCH và NCS là người nước ngoài.

Với tri thức uyên thâm và uy tín cá nhân, ông đã được mời làm ủy viên Hội đồng Di Sản Văn hóa Quốc gia Việt Nam nhiệm kỳ 2004-2009 và là hội viêncủa nhiều hiệp hội nghề nghiệp chuyên ngành ở trong nước và nước ngoài như Hội Dân tộc học và Nhân học Việt Nam, Hội Nghiên cứu Văn hóa dân gian, Hiệp hội nghề Dệt thế giới, v.v.

Với những cống hiến không mệt mỏi trên nhiều lĩnh vực, ông được Nhà nước vinh danh và trao nhiều chức danh, giải thưởng cao  quý: Phó Giáo sư; Nhà giáoưu tú; Huân chương Lao động hạng Ba; Huy chương Kháng chiến hạng Nhì; Huy chương Vì sự nghiệp Khoa học và Công nghệ; Huy chương Vì sự nghiệp Giáo dục; Huy chương Vì sự nghiệp Khoa học Xã hội - Nhân văn.

Khi nghĩ về PGS.TS.NGUT Hoàng Lương, đồng nghiệp, bạn bè và sinh viên không chỉ nhắc đến những đỉnh cao trong nghiên cứu và đào tạo, mà còn nhớ tới ông như một lãng tử tài hoavới một tâm hồn nghệ sỹ đầy chất THÁI. Những tiếng sáo ông thổi, những bản tình ca Tây Bắc ông hát một thời ở ký túc xã Mễ Trì vẫn còn vang vẳng đâu đây trong ký ức của nhiều đồng nghiệp và bạn bè. Chất nghệ sỹ trong ông làm cho tình yêu của ông càng nóng bỏng, nồng cháy đến hết mình chỉ để dành cho CÁI ĐẸP. Ông ngưỡng mộ cái đẹp, đam mê cái đẹp, hướng tới cái đẹp và luôn thể hiện nó trong các công trình nghiên cứu và bài giảng của ông.

Sáng hôm thứ Tư (ngày 11 tháng 02 năm 2015), ông vẫn còn thức dậy từ rất sớm để viết tiếp những vấn đề khoa học mà ông ấp ủ, thế mà giờ đây ông đã mãi mãi rời xa chúng tasau một cơn đau tim nặng. Ông về cõi vĩnh hằng nhưng đồng nghiệp và các thế hệ học trò vẫn thấy luôn có ông bên cạnh như là một đồng nghiệp rất đáng tin cậy và là người thầy rất đáng kính trọng. Hình ảnh ông sẽ sống mãi trong tâm khảm của họ và của chúng ta.

                                      Hà Nội, ngày 13 tháng 02 năm 2015